105) Börü Kan (Mo-Kan) Kağan
Yayin Tarihi 6 Ekim, 2015
Kategori KAHRAMANLAR VE BİLGİNLER
Börü Kan (Mo-Kan) Kağan
Börü Kan (Mo-kan) ismini belki de şimdiye kadar pekçok kişi ilk defa duyuyor olabilir. Ama o da Türk tarihinin büyük kahramanları arasında yer almaktadır. Şanlı Kök Türk Devletimizin kurucusu Bumin Kağan’ın ikinci çocuğudur.
Türklerle alakalı bilgiler bakımından son derece zengin olan Çin kaynaklarının bildirdiğine göre; Börü Kan (Mo-kan) güçlü ve sağlam bir yapıya sahip olup, savaşmayı da çok seven, yakışıklı bir kişidir. Çince vesikalarda adı Mo-kan şeklinde kaydedilmişse de, biz Çincedeki “Mo” hecesinin Börü’ye yani Kurt’a karşılık geldiğini düşünüyoruz ki; Börü bilindiği üzere Türklerin efsanevi atasıdır. Bunun yanısıra Çin kaynaklarında adı anılan bütün Türk hükümdarlarının isminin ilk hecesi “Mo” ile başlar ki; bu da onların soyadlarını gösteriyor olmalıdır.
Börü Kan (Mo-kan) Kagan’ın dönemi Türk Devletinin her bakımdan zirvede olduğu bir çağdır. 553 senesinde, çok kısa bir hükümdarlıktan sonra ölen ağabeyi Kara Kagan’ın ardından tahta çıkan Börü Kan (Mo-kan), babası ve ağabeyi zamanındaki dış politikayı aynen devam ettirdi.
Yeri gelmişken burada “Kara” unvanının üzerinde de kısaca durmak istiyoruz. Bugün “kara” kelimesi hususunda değişik görüşler mevcuttur.Herşeyden önce eski Türkçede “kara” terimi bir renktir. Türk kültüründe“kara”nın manalarını şöyle bir sıralayacak olursak; bazan Türk masallarında eşit şekilde birbirinin karşısına konulmuş iki şahsiyet, “ak” ve “kara” diye adlandırılır. Ak Han, Kara Han gibi. Burada yeri gelmişken, belki de “Kara Han” adı üzerinde biraz durulmalıdır. Bilindiği gibi tarihimizde gerçek manada büyük, pekçok hakanın unvanı “kara”dır. Bir kere Oguz Kagan’ın babası, Uygur Türkçesi ile yazılmış olan Oguznâme’ye göre Ay Kagan iken, Batı Türklerinin rivayetlerinde Kara Han’dır. Mesela Kök Türk Kaganlığının kurucusu olan Bumın’ın herhalde büyük oğlu Kara Kagan (552-553) unvanını taşımakla beraber, devletin batısını teşkil eden ve On Okların idarecisi durumunda olan, İstemi’nin 576’da ölümünden sonra babasının vazifesini üstlenen oğlu Tardu’nun unvanı da Kara Çor’dur. Hatta 16. asırda bile Safevi hanedanlığının temel oymaklarından birisini teşkil eden Ustaclu beylerinden birinin adı da Kara Han’dır. Şimdiye kadar bu durum hiç göz önünde bulundurulmadığından Kara Kagan (Kara Han) unvanlı Türk beylerine hiç aldırış edilmemiştir.
Konunun araştırıcılarına yol göstermesi açısından, bu hükümdar unvanı üzerine de eğilmek lazım. Yani, eski Türkler (Kara Hanlılardan çok önceleri) idarecilerine durup-dururken “Kara” unvanını vermemişlerdir.Türk kültüründe yönlerin sıralamasına göre; doğu=gök veya yeşil (hayvanı ejderha), batı=ak (hayvanı bars veya tonga), güney=kızıl (hayvanısaksağan), kuzey=karadır (hayvanı yılan). İlim adamları, kosmografik manada “yagız yer” karanın (halkın), “yaşıl kök” ise tahtın (yani tör) işaretiydi,demektedir. Buna bağlı olarak, Kök Türkçe yazılı kitabelerden çıkan kesin bir netice vardır ki, “kara” tek başına halkı gösterir. Türkçede kara sıfatı aslında aşağı bir dereceyi değil, bilakis büyük, kudretli ve asil manalarını ifade eder. Eski Türk yazıtlarında, “gücün kaynağının halkın kendisi” olduğu bizzat üzerine basa basa vurgulanmaktadır. Ayrıca “kara”nın manaları arasında “kuvveti” ve “eskiliği” de saymakta fayda vardır. Ancak bizim için yeni olan, özellikle Kara Hanlı adı açısından bu isim, Türk devlet teşkilatına göre, kuzeyi gösterir ve eski Türklerdeki “kara” unvanlı beylerin büyük, asil, yüce kişiler olmalarıdır.
552’lerde Kök Türk Kaganlığının idaresini eline alan Börü Kan (Mo-kan) bu sırada dağılmış olan ve bir kısmı Çin’e sığınan Juan-juanları, Çin devleti üstünde baskı kurmak suretiyle ortadan kaldırmayı başardı. Kendilerini adam yerine koymayan bu halkın peşini, babası ve ağabeyi gibi o da bırakmamıştı. Çin kaynakları bu hususta şöyle bir hadiseyi zikreder: 555 yılında Çinlilere sığınmış olan Juan-juanları Batı Wei devletine elçiler göndererek ister. Bu hanedan, Türklerden çekindiği için 3000 Juan-juanı Kök Türklere vermek zorunda kalır. Bu arada şunu da belirtmek gerekir ki, Juan-juanlar ile Avarlar aynı halk değildir. Kök Türk Yazıtlarının Avarları ya da Aparları, herhalde Ak Hunlar idi. Dolayısıyla Avarlar, Juan-juanlardan farklı bir kavimdir. Artık bu tür yanlışlıkların tarihçiler tarafından yapılmaması lazım.
Börü Kan (Mo-kan) elinde bulundurduğu gücün çok iyi farkında olduğundan dolayı bunu kullanmasını bilmiştir. Aynı zamanda çok zeki bir devlet adamı olan Börü Kan (Mo-kan) Kagan, kendi devrinde, Çinlilerin sonraki zamanlarda Türklere karşı uyguladıkları böl ve yönet siyasetini mükemmel bir şekilde tatbik etti. 556’da emrindeki ordularla T’u-yü-hunların (Mogol-Tibet karışımı bir kavim olduğu söylendiği gibi, Türkçe konuşan bir halk oldukları hakkında da iddialar söz konusudur) üzerine yürüdü ve onları bozguna uğrattıktan başka, T’u-yü-hun hükümdarının karısıyla beraber pekçok esir ve hazinelerini de ele geçirdi. Ganimetin büyük bir kısmını komutanlarıyla, adamlarına dağıttı.
Doğuda, başta Çin olmak üzere birkısım yabancı ve Türk kavmine baş eğdirdikten sonra yönünü batıya çevirdi. Ama batı olaylarıyla onun adına amcası İstemi Yabgu ilgilendi. Börü Kan (Mo-kan) döneminin en önemli hadiselerinin arasında, bu sıralarda Asya İpek Yolu Ticaretinde mühim bir rol oynayan Ak-Hunların (ya da Avarlar) ortadan kaldırılması da yer alır. İstemi Yabgu aracılığıyla, Ak Hunlara karşı Sasanilerle işbirliği yapılmış ve bu Türk sülalesi sonuçta tarihe karışmıştır. Ak Hunların göçebe kesimini teşkil eden Uar-Hunlar 557’den önce kaçarak Avrupa’ya ulaşmıştır. Ak Hun-Avar hareketi Bizans’ta çok tesirli odu. Bu yüzden 11. asrın ortalarına doğru Doğu Anadolu’ya gelen Türkmenler bile Eftalit-Ak Hunlarla eş tutulmaktaydı.
Fakat Ak Hun topraklarının paylaşımı konusunda Sasanilerle anlaşmazlık zuhur edince, Kök Türklerin yeni bir diplomasi atağına geçtiklerini ve bu kez de İran’a karşı Bizans ile yakınlaştıklarını görmekteyiz. İki ülke arasında karşılıklı elçiler gidip-gelmiş ve neticede Kök Türk Kaganlığı ile Bizans imparatorluğu Sasanilere cephe almışlardır. Dolayısıyla Bizans ile İran arasında aşağı-yukarı
yirmi yıl kadar sürecek olan bir savaş çıktı ve böylece Sasani imparatorluğunun temelleri de zayıflayarak, Arap orduları karşısında başarısız oldular.
Bu sırada doğuda da mühim hadiseler oluyordu. 558-563 yılları arasında Çin’den Kök Türklere çeşitli vesilelerle elçiler gelmiş idi. Börü Kan (Mo-kan), Kuzey Ch’ilerle münasebetini kesmiş ve Kuzey Choularla ittifak yapmıştı. 563 senesinin aralık ayında Kök Türk ve Chou orduları Ch’i ülkesinin kuzey-batı kısmında bulunan Chin-yang şehrine hücum ettiler. Börü Kan (Mo-kan) bu sefere 100.000 kişilik bir kuvvet ile bizzat katıldı. 564’te Kuzey Choular,kendilerinden daha kalabalık olan Ch’ilere yenilince Börü Kan da (Mo-kan) onlarla uğraşmaktan vazgeçti. Ancak bu esnada Kök Türk ordusunun soğuğa yakalanması neticesinde epey zaiyat verildi.
Börü Kan (Mo-kan) döneminde özellikle de Çin’e kültürel önemlitesirlerde bulunulmuştur. Bilhassa Çin başkentlerinde budist Türkler için mabedlerin yapıldığı, şehirlerde Türkler gibi giyinilip, hareket edildiği yolunda bilgilere sahip bulunmaktayız.Kök Türk kitabelerinde “dört tarafa ordu sevk-eden kaganlar” arasında yer alan Börü Kan (Mo-kan) kendinden sonra gelenlere kuvvetli ve büyük bir devlet bıraktıktan sonra 572 senesinde öldü. Börü Kan (Mo-kan), hayatı boyunca birçok savaşa girmiş, başarılı dış siyaseti sayesinde ülkeleri birbirine düşürmüş, Çin sınırları dışındaki pekçok devleti hakimiyetine almış, Çin Denizinden Hazar’a kadar uzanan bir sahada söz sahibi olmuş, memleketini kuvvetlendirmiş, o zamanın en güçlü hükümeti olan Çin’i geçmiş ve zenginleştirmiş bir kişi olarak Türk tarihindeki önemli yerini almıştır.
Yerine kardeşi Taspar, Türk devletinin idaresini üstlendi. Maalesef Taspar’la beraber devletin üst kademesinde ve halk arasında da birtakım yozlaşmalar başladı. Bu durum da Türklerin ileride bir fetret devresine girmesinin başlangıcını teşkil etti.
Prof.Dr. Saadettin GÖMEÇ
Orkun, Sayı 59, İstanbul 2003
http://www.genelturktarihi.net/
Yorumlar
“105) Börü Kan (Mo-Kan) Kağan” yazisina 3 Yorum yapilmis
Yorum yap
[…] http://www.yenidenergenekon.com/105-boru-kan-mo-kan-kagan/ […]
Toplum tüm anlamlarda (dil, ırk..) arılığını yitirdikçe sorunlarda baş göstermeye başlıyor. Sıralanabilecek tüm kıstaslarda arı ırkın yaratabileceği uygarlıklar ile ulaşabileceği, çok uzun süreler koruyabileceği (dışarıdan işgaller ile arı olmayan toplumların yaşadığı iç çatışma yok oluş nedenleridir) üstün yaşam düzeyi geçmişte var olmuştur. Dilerdim ki arılık yitirilmeseydi de ilkel olanlardan uzakta var olabilseydik.
MILLI SÜTÜNLERIMIZ
▶GÖKTÜRK(MEN) DÖWLETINIÑ HÖKÜMDARY
BÖRI KAN KAGAN
Böri Kan (Mo-kan) Kaganyñ adyny köpüñiz ilkinji gezek eşidýän bolmagyñyzam mümkin. Emma olam umumy türki milletleriñ taryhynyñ öwrenilmäge mynasyp iñ beýik milli gahrymanlarynyñ biridir. Böri Kan Kagan şan-şöhratly Göktürk döwletiniñ esaslandyryjysy Bumin Kaganyñ ikinji ogludyr.
Türki kowumlar bilen baglanyşykly maglumatlara juda baý bolan hytaý çeşmelerinde aýdylmagyna görä, Böri Kan (Mo-kan) berdaşly, sagdyn bedenli, pälwan we görmegeý şahsyýet bolupdyr.
Hytaý dilindäki çeşmelerde ady Mo-kan görnüşinde agzalýanam bolsa, “Mo” sözi hytaý dilinde “böri” ýagny “möjek” diýmegi añladýar. Bilşiñiz ýaly, böri göktürkleriñ legendar atasydyr. Şeýle hem hytaý çeşmelerinde agzalýan ähli hökümdarlarymyzyñ adynyñ başynda “Mo” sözi gelýär, megerem bu olaryñ “atasynyñ adyny” añladýan bolmaly.
Böri Kan (Mo-kan) Kaganyñ döwri türkmen döwletiniñ hemme taraplaýyn ösen derejelere ýeten wagty bolupdyr. 553-nji ýylda az wagtlyk hökümdarlyk edip aradan çykan agasy Gara Kaganyñ yzyndan tagta çykan Böri Kan kakasynyñ we agasynyñ alyp baran daşary syýasat doktrinasyny dowam etdirýär.
Ýeri gelende “Gara” diýen sözüñ üstünde az-owlak durup geçmek isleýäris. Häzirki wagtda “gara” sözi babatda dürli garaýyşlar öñe sürülýär. Ilki bilen köne türkmen dilinde “gara” sözi reñki añladýar. Medeniýetimizde “garanyñ” manylaryna ser salsak, käte ertekilerde biri-biriniñ garşysyna göreşýän iki şahsyýet “ak” we “gara” diýip atlandyrylýar. Meselem Ak Han, Gara Han. Belki-de “Gara Han” diýlen at hakynda mazalyja oýlanmak gerek. Bilşiñiz ýaly taryhymyzda sözüñ hakyky manysynda beýik şahsyýetler bolan birnäçe kaganyñ tituly “Garadyr”. Mysal üçin Oguz Hanyñ kakasy uýgur dilinde ýazylan “Oguznamada” Aý Kagan diýip tutulsa, günbatarda ýaşaýan türki taýpalaryñ rowaýatlarynda Gara Han diýip ýatlanýar. Ýa bolmasa Göktürk kaganlygynyñ esaslandyryjysy Bumıniñ uly ogly Gara Kagan (552-553) bilen birlikde, döwletiñ günbataryna wekilçillik edýän we On Oklaryñ dolandyryjysy bolan Isteminiñ 576-njy ýylda aradan çykandan soñra kakasynyñ ornuna geçen Tardunyñ tituly hem “Gara Çor” bolupdyr. Hatda XVI asyrda-da Sefewi hanedanlygynyñ düýbüni tutan esasy türkmen oýmaklarynyñ (taýpalarynyñ) biriniñ baştutanlygyny eden ustaçly begleriniñ biriniñ ady hem Gara Han bolupdyr. Häzirki wagta çenli bu ýagdaý gözden sypdyrylansoñ Gara Kagan (Gara Han) titulyny göteren türkmen beglerine hem üns berilip durulmandyr. Gozgan meselämizi içgin öwrenmek isleýänler bu hökümdar titulynyñ üstünde durup geçmekleri gerekdir. Dogrusyny aýtsak, gadymy türkmenler (Garahanly türkmenlerden has öñler) hökümdarlarynyñ hemmesine “Gara” titulyny beräýmändirler.
Umumy türk medeniýetinde ugurlar şeýle atlandyrylýar: gündogar ~ gök ýa-da ýaşyl (aždarha), günbatar ~ ak (bars), günorta ~ gyzyl (garasar guşy), demirgazyk ~ gara (ýylan).
Alymlar kosmografik manyda “ýagyz ýer” (goñras ýer) garanyñ (halkyñ), “ýaşyl kök (gök)” bolsa tagtyñ (ýagny tör) alamaty bolandygyny aýdýarlar. Eger bu şeýle bolýan bolsa, göktürkmen ýazuw ýadygärliklerinden şu netijäni çykarmak bolýar: “gara” sözi ýeke-täk manyda “halk” diýmekligi añladýar. Dilimizde-de gara sypaty pes derejäni añladyp duranok, gaýtam beýik we kuwwatly manylarynda gelýär.
Gadymy türki çeşmelerde “güýjüñ çeşmesiniñ halkyñ özüdigi” barada nygtap-nygtap ýazylýar. Aýratynam “garanyñ” manylarynyñ arasynda “kuwwaty” we “köneligi” ýatdan çykarmazlyk gerek. Emma biziñ üçin täze bolan, hususanam Gara Hanly ady nukdaýnazaryndan bu at türki döwlet apparatynda demirgazygy añladypdyr we gadymy türkmenlerdäki “gara” titulyna dalaşgärlik etjek begler beýik, asylzada we belent mertebeli adamlar bolmaly eken.
552-nji ýylda Göktürk kaganlygynyñ başyna geçen Böri Kan Kagan şol wagt çar tarapa pytran we bir bölegi Hytaýa sygynan juan-juanlary Hytaý döwletine syýasy gysyşlary etmek arkaly ýok etmegi başarýar. Göktürkleri adam hasabynda görmedik bu kowuma kakasynyñ we agasynyñ edişi ýaly Böri Kan Kagan hem rahatlyk bermändir.
Hytaý çeşmeleri muny şeýle ýatlaýar. 555-nji ýylda Böri Kan hytaýlylardan dalda islän juan-juanlary Günbatar Weý döwletine ilçi ugratmak arkaly özüne berilmegini isleýär. Bu hanedan göktürkmenlerden çekinýändigi üçin juan-juanlary olara bermäge mejbur bolýar.
Şu ýerde bir zady belläp geçmek gerek: juan-juanlar bilen awarlar bir kowum däldir. Göktürk ýazgylarynda agzalýan awarlar we aparlar ak hunlardyr. Awarlar juan-juanlardan düýbünden başga kowumdyr. Taryhçylaryñ indi şular ýaly ýalñyşlyklary goýbermezligi gerekdir.
Böri Kan Kagan tabynlygyndaky güýçleri ýerlikli ulanmagy başarypdyr. Şol bir wagtyñ özünde hytaýlylaryñ soñky döwürde göktürkmenlere garşy ulanan “agzyny alart-da höküm sür” syýasatyny ussatlyk bilen ulanypdyr.
556-njy ýylda tu-ýü-hunlaryñ (mongol-tibet garyşykly kowum bolandyklary barada çaklamalaryñ bolşy ýaly, türki dilli kowumdyklary barada hem çaklamalar bar) üstüne goşun çekýär we olary derbi-dagyn etmeginden başga-da, tu-ýü-hun hökümdarynyñ aýaly bilen birlikde ençeme ýesirleri we genji-hazynalary edinýär. Oljanyñ ep-esli bölegini serkerdelerine, ýakyn adamlaryna paýlaşdyrýar.
Gündogarda Hytaý bilen birlikde birnäçe döwletleri we kowumlary göktürkmenlere bakna edenden soñra, ýüzüni günbatara tarap öwürýär. Emma günbatar meselelerine Böri Kan Kaganyñ adyndan onuñ kakasynyñ dogany Istemi Ýabgu jogap berýär. Böri Kan döwrüniñ iri wakalarynyñ biri-de şol wagtlar Aziýa Ýüpek ýolunyñ söwda gatnaşyklarynda möhüm rol oýnan Ak hunlaryñ-awarlaryñ ýok edilmegidir. Istemi Ýabgu Ak hunlara garşy Sasanylar bilen hyzmatdaşlyk edýär we netijede başga bir türkmen kowumy bolan Ak hunlaryñ döwleti taryhyñ çañly sahypalaryna siñýär. Ak hunlaryñ çarwa gatlagyny düzen ýuar-hunlar 557-nji ýyldan öñ gaçyp özlerini Ýewropa atýarlar. Ak hun-awar hereketi Wizantiýada juda täsirli bolýar. XI asyryñ ortalarynda Gündogar Anadola gelen türkmenler eftalit-ak hun akymynyñ dowamydyr (Türkiýede ýaşaýan türkmenleriñ abdal taýpasynyñ asly ak hunlardan gelip çykýar). Emma Ak hunlaryñ ýerleriniñ paýlanyşygynda Sasanylar bilen oñuşmadyk Göktürkler başgaça diplomatik hüjüme geçýärler we Eýrana garşy Wizantiýa bilen dil birikdirýärler. Iki ýurduñ arasynda garşylyklaýyn ilçiler gidip-gelýär, netijede Göktürk kaganlygy bilen Wizantiýa imperiýasy Sasanylara garşy uruş yglan edýär. Wizantiýa bilen Eýranyñ arasynda bir ýyla golaý dowam eden uruşda Sasany imperiýasy çagşamagyñ bäri ýanyna gelýär. Bu bolsa olaryñ arap goşunlarynyñ garşysynda şowsuzlyga uçramagyna getirýär.
Şol wagtlar gündogarda-da möhüm hadysalar bolup geçýärdi.
558-563-nji ýyllarda Hytaýdan Göktürklere dürli maksatlar bilen ilçiler gelýärdi. Böri Kan Kagan Demirgazyk Çi döwleti bilen gatnaşygyny kesip Demirgazyk Çou döwleti bilen hyzmatdaşlyga girýär. 563-nji ýylyñ dekabr aýynda Göktürkmen döwletiniñ we Çoularyñ birleşen goşuny Çi ýurdunyñ demirgazyk-günbatarynda ýerleşen Çin-ýang şäherine hüjüm edýär. Bu ýörişe 100.000 adamlyk goşun bilen Böri Kan Kaganyñ hut özi gatnaşýar. 564-nji ýylda Demirgazyk Çou özlerinden has güýji agdyk bolan Çi döwletine ýeñilenden soñra Böri Kan hem olar bilen gidişmegini bes edýär. Edil şol wagtam sowuk zerarly Göktürk goşuny uly ýitgä uçraýar.
Böri Kan Kaganyñ döwründe Hytaý medeni taýdan göktürkmenlerden juda köp täsirlenmeleri alýar. Hususanam Hytaýyñ esasy şäherlerinde buddist türkiler üçin ybadathanalar gurlupdyr, şäherlerde göktürkmenler ýaly geýinilipdir we hereket edilipdir.
Göktürk ýazuw ýadygärliklerinde “çar tarapa leşger dartan kaganlaryñ” hatarynda ýatlanýan Böri Kan özünden soñky geljek hökümdarlara güýçli we beýik döwlet galdyryp, 572-nji ýylda aradan çykýar. Böri Kan Kagan ýaşan döwründe birnäçe uly söweşleri başdan geçirýär. Üstünlikli daşary syýasaty ýöretmek bilen birlikde birnäçe ýurtlary biri-birine garşy küşgürýär, Hytaýyñ çäklerinden daşardaky ençeme döwletleri öz golastyna salýar. Hytaý deñzinden Hazar deñzine çenli aralykda hökmüni ýöredýär, döwletiniñ güýjüne güýç goşýar we şol wagt dünýäniñ iñ güýçli döwletleriniñ biri bolan Hytaýdan ozduryp umumy türk taryhyndaky mynasyp ornuny almagy başarypdyr.
Böri Kandan soñra tagta geçen Tasparyñ döwründe gynansakda, döwletiñ ýokarky gatlaklarynyñ we halkyñ arasynda birnäçe agzalalyklar ýüze çykyp başlaýar. Bu ýagdaý bolsa göktürkmenleriñ gelejekde pese gaçyş döwrüne gadam basmagynyñ başlangyjy bolýar.
Professor Saadetdin GÖMEÇ.
“Orkun” žurnalynyñ 59-njy sany,
Stambul-2003.
Terjime eden: © Has TÜRKMEN.